Innerlijk / Uiterlijk

Eén van de vele mogelijke Yin / Yang-polariteiten is 'innerlijk - uiterlijk'. Net zoals de binnenkant van het lichaam Yin is ten opzichte van de buitenkant is ook 'het innerlijk' of 'de ervaringswereld' Yin ten opzichte van 'het uiterlijk zichtbare' en de 'concrete werkelijkheid'. Wat betekent dit?

Innerlijk als verwaarloosde pool

Op allerlei gebieden in de maatschappij wordt groot belang gehecht aan alles wat 'uiterlijk', 'concreet' en 'objectief' is. Televisieprogramma's en tijdschriften besteden veel aandacht aan uiterlijk, tegenwoordig kun je je uiterlijk zelfs op televisie laten veranderen. Politici en bedrijven worden beoordeeld op de indruk die ze maken, op het imago. Wetenschap mag alleen wetenschap heten als het zich bezighoudt met 'objectief', dat wil zeggen van buitenaf bekeken, vaststelbare gegevens.
Ik wil niet beweren dat uiterlijk niet belangrijk is, dat politici en bedrijven geen aandacht zouden moeten besteden aan hoe ze overkomen en dat wetenschap zich niet zou moeten bezighouden met datgene wat er te zien en te meten is. Maar...

Met al het belang dat er aan uiterlijk wordt gehecht raakt de tegenpool, het innerlijk, behoorlijk uit het zicht.
Ik hoor in mijn praktijk leraren vertellen dat de kwaliteit van hun werk wordt afgemeten aan de rapportcijfers van hun leerlingen, en haast nog meer aan de termijn waarbinnen die cijfers worden aangeleverd. Terwijl datgene waarvoor zij leraar zijn geworden: het enthousiasmeren van leerlingen, het overdragen van kennis en levenservaring geen rol meer lijken te spelen. Wanneer dingen niet lekker lopen, is dat jouw probleem, dan moet je nog maar wat meer orde houden.
Ik ontmoet in de hulpverlening mensen die zich afvragen wáár in alle protocollen, standaarden, diagnostiek en behandeling de persoon van de patiënt èn de hulpverlener nog zichtbaar wordt. Ik ontmoet er helaas nog meer die alleen maar onvrede of 'burn-out' ervaren en niet vermoeden dat die onvrede wellicht met een gebrek aan 'innerlijk' te maken heeft (wat ik zelf wel vermoed).

Het innerlijk: een wereld op zich

Het innerlijk of de ervaringswereld of de ziel: woorden die alledrie verwijzen naar de binnenkant van de mens. Het verschil is wellicht uit te leggen door je 'uiterlijke' levensloop te vergelijken met je 'innerlijke' levensloop. Je uiterlijke levensloop ziet er een beetje uit als een 'c.v.' ('curriculum vitae') wat je opstuurt bij een sollicitatie: van '71 tot '77 lagere school, van '77 tot '83 middelbare school, paar jaar hier gewerkt, paar jaar daar gewerkt, getrouwd in '95, kinderen geboren in '97 en '99, verhuisd naar ander huis in '01. Je kent dat wel. Tenzij er iets spectaculairs gebeurt zijn dit soort levensbeschrijvingen uitwisselbaar. En er wordt niets in zichtbaar van het hoe, het waarom, het waartoe, de strijd, de pijn, de vreugde, de keuzes, de mislukkingen en successen. Kortom: jij zoals je bent wordt niet zichtbaar. Welke leraar wil jij, die met die goede cijfers, of die die naast zijn vakkennis ook oog heeft voor jou? Wie wil jij als partner? De persoon met het goede c.v. en het goede uiterlijk of een mens van vlees en bloed en een eigen levensverhaal?
Mooi gedicht hierover. (opent in een nieuwe tab)

Een mooi verhaal over het innerlijk is 'Het oneindige verhaal' van Michael Ende. Een jongetje dat in de uiterlijke wereld niet bepaald gelukkig is (moeder dood, vader depressief, gepest op school) raakt in een boek verzeild en ontdekt gaandeweg dat hijzelf een rol heeft te spelen in het boek, sterker nog, dat hij noodzakelijk is om 'Fantasië', een land in verval te redden. Pas wanneer hij ervoor kiest om echt het verhaal in te gaan en met vallen en opstaan zijn weg te zoeken in Fantasië herschept hij Fantasië èn hij komt op een heel andere manier in zijn eigen (uiterlijke) wereld te staan.

Belang van het innerlijk

In de Yi Jing (I Tjing, I Ching), het 'Boek der veranderingen' is een hexagram: de Bron. De strekking ervan is bij benadering, dat het belangrijk is, de bron te onderhouden, om zuiver water te kunnen drinken. Het innerlijk is voor mensen die er contact mee maken, hebben en houden een bron waaruit ze kunnen putten om in de uiterlijke wereld werkzaam te kunnen zijn. Eén manier om contact te maken met het innerlijk (de bron te onderhouden) is bijvoorbeeld creatief bezig zijn, schilderen, dichten, toneelspelen etc. Het blijkt, dat veel mensen die vitaal (geïnspireerd en inspirerend) oud worden zich op latere leeftijd op één of andere manier creatief zijn gaan uiten. Om vitaal te blijven moet je contact houden met de bron, anders droog je uit.
Ook om met de tegenslagen van het leven om te gaan (ziekte, verlies, geweldservaringen) is het vermoedelijk heel belangrijk om contact te gaan maken met het innerlijk. Veel mensen met kanker die langer leven dan verwacht blijken bewust aandacht te zijn gaan geven aan hun ervaringswereld, hun innerlijk. Voor heling na geweldservaringen (incest, mishandeling, ...) lijkt het ook nodig, contact te maken met wat ik zou willen noemen het eigen helend vermogen. Dat is in het innerlijk te vinden, nergens anders.
In het innerlijk zijn de kwaliteiten te vinden (niet de eigenschappen, die zijn meer oppervlakkig) die wezenlijk zijn voor een betekenisvol leven: mededogen, liefde, wilskracht, rechtvaardigheid, helder inzicht.

Valkuilen rond het innerlijk

Er zijn een paar valkuilen rond het innerlijk, en het kan goed zijn om ze te kennen.

• Het innerlijk is niet per se mooi. Hoewel veel mensen zich heler voelen wanneer ze gaandeweg meer contact met hun innerlijk krijgen, zijn in het innerlijk ook je schaduwkanten te vinden (dacht je dat jij nooit boos was, niet manipuleerde? reken maar van yes!), verdrongen ervaringen van jezelf, van je familie, de mensheid. In het innerlijk wordt ook strijd gevoerd. Ook in Fantasië wordt geroofd en gemoord.
• Het innerlijk is niet beter dan het uiterlijk. Yin is niet beter dan Yang. Maar wanneer Yang (uiterlijk, 'doen', mannelijk) al een paar eeuwen de boventoon voert, wordt het wel tijd voor een flinke portie Yin (innerlijk, 'zijn', vrouwelijk). Afwijzen van Yang zou ik echter rangschikken onder geweld (zie de betreffende pagina). Bastiaan, de hoofdpersoon van 'Het oneindige verhaal' moet wèl weer terug naar de uiterlijke wereld (om vervolgens nog heel vaak de reis naar Fantasië èn terug te maken).

Aanvulling: innerlijk en uiterlijk in godsdienst en religieuze ervaring

Een gebied waar de tegenpolen 'innerlijk' en 'uiterlijk' duidelijk zichtbaar worden is de godsdienst. Iedere godsdienst heeft uiterlijke en innerlijke kanten, die ook wel 'exoterie' en 'esoterie' worden genoemd. Exoterie gaat over voorschriften, wetten, regels, kortom: hoe een 'goede' (christen, moslim, jood, hindoe enz.) zich moet gedragen. Exoterie gaat dan ook vaak over macht: wie geeft de enig juiste uitleg van de heilige teksten, wiens regels worden er opgevolgd. Een instituut uit de christelijke kerkgeschiedenis wat bij uitstek met 'exoterie' verbonden is, is de inquisitie. Maar ook tegenwoordig worden af en toe mensen die uitspraken doen die niet stroken met de leer, de dogma's uit hun ambt gezet of geëxcommuniceerd. Dit zijn overigens de uitwassen van exoterie. Op zich is er niets tegen regels die mensen houvast geven in hun dagelijks leven - zolang de regels er voor de mensen zijn, en niet de mensen uitsluitend bedoeld om regels na te leven.
In de islam speelt dit onderwerp momenteel sterk. Fundamentalisten eisen dat uitsluitend de sjaria, de islamitische wet, wordt nageleefd, en dat wie zich daar niet aan houdt een afvallige is, die dus ter dood gebracht moet worden.

De innerlijke kant van godsdienst, 'esoterie', wordt ook wel 'mystiek' genoemd. Mystici streven op alerlei manieren een hereniging met oorspronkelijke heelheid ('God', 'Allah', 'Dao') na en zien dit als een innerlijk proces, een individueel proces, waarin ieder mens de vrije keuze heeft om ofwel volgens uiterlijke vormen te leven en de behoeften van het 'ego' te blijven vervullen, ofwel deze vormen los te laten en steeds verdere overgave ('islam' betekent 'overgave'!) aan 'God', 'Allah', het 'Zelf' te bereiken. "Niet mijn wil, maar Uw wil geschiede."
Voor fervente 'exoteristen' is esoterie altijd verdacht geweest. Een bekend middeleeuws mysticus, Meister Eckart, werd officieel geëxcommuniceerd, onder meer omdat hij durfde te beweren dat ieder mens een goddelijke vonk in zich droeg. Enkele eeuwen later werd een ander bekend mysticus, Johannes van het Kruis, in de gevangenis gegooid. Fundamentalistische moslims wijzen soefi's (moslim-mystici) af, bijvoorbeeld omdat soefi's 'jihad' niet zien als de strijd van moslims tegen 'ongelovigen', maar als de innerlijke strijd die leidt tot totale overgave.

Het gebeurt regelmatig dat mensen inzichten die ze bijvoorbeeld in meditatie of tijdens een mystieke belevenis hebben opgedaan vervolgens rechtstreeks naar de buitenwereld vertalen. Dat geeft ook heel rare toestanden, zeker wanneer niet duidelijk wordt gemaakt over welke werkelijkheid het gaat (omdat de persoon dat zelf óók nog niet of niet meer weet!). Esoterie wordt dan exoterie met een esoterisch sausje (zeg maar quasi-geïnspireerd fundamentalisme), of het wordt wereldvreemd geleuter (het is innerlijk gezien correct om te beseffen dat wij allen een Hitler, een Marc Dutroux in ons hebben, en dat we die aspecten van onszelf kunnen omarmen zodat zij hun onbedorven kwaliteiten in ons kunnen ontplooien; in de uiterlijke wereld zal de echte Hitler of Marc Dutroux daar bitter weinig rekening mee houden.)
Als met alle polariteiten is het uiteindelijke doel het naast elkaar kunnen bestaan van beide polariteiten, waarbij ze een eenheid kunnen vormen die groter is dan het som van de delen. Dat betekent in het geval van esoterie dat deze pas echt vruchtbaar wordt wanneer de innerlijke overgave ook leidt tot uiterlijke keuzes. Bekende mystici uit de twintigste eeuw lieten dit ook duidelijk zien. Voorbeelden hiervan zijn Etty Hillesum (die vrijwillig naar Kamp Westerbork ging om daar de nood van mensen te helpen lenigen) en Dag Hammarskjöld, die in de jaren '50 en '60 secretaris-generaal van de Verenigde Naties was en waarvan na zijn dood het spiritueel dagboek werd gevonden.